«Незалежнасць Беларусі робіць мяне гістарычным аптымістам»

Уладзімер Арлоў уразіў мяне поўнай адсутнасцю «зорнай хваробы». Прыродная ветлівасць і добразычлівасць, шчырая гатоўнасць пайсці насустрач. Так атрымалася, што наша інтэрв’ю мы пісалі 24 лістапада, ідучы ў натоўпе ўдзельнікаў акцыі ад плошчы Кастрычніцкай да плошчы Незалежнасці. Згадзіцеся, даволі адпаведны антураж для размовы са славутым пісьменнікам і гісторыкам.

Літоўскія экскурсаводы савецкага часу ў Нясвіжы гаварылі: «Бачыце, да чаго беларусы давялі нашу спадчыну»

– Вы столькі ўжо напісалі пра сваю біяграфію ў сваіх творах, што здаецца, дадаць няма чаго. Але ці задумваліся вы пра вечныя пытанні выпадковасці і заканамернасці ў сваім лёсе?

– Я часам задумваюся, што мая зацікаўленасць палітыкай у нейкай ступені звязана з акалічнасцямі майго нараджэння — у 1953 годзе. Калі памёр Сталін, мама, цяжарная мной, успрыняла гэта як страшэнную трагедыю і літаральна білася ў істэрыках. Пры тым, што яна была дачкой ворага народа, расстралянага яшчэ ў 1933 годзе. І я ўвогуле мог не нарадзіцца, бо маму забралі ў бальніцу. Сталін памёр у сакавіку, а я нарадзіўся ў жніўні.

– І вы схільныя шукаць тут пэўныя містычныя супадзенні?

– Я ўвогуле як унук двух вядзьмарак схільны да метафізікі, веры ў нейкія містычныя рэчы. Мая стрыечная бабуля сядзела 7 гадоў за знахарства ў 30-я, у яе была кніга пра чорную магію. А родная бабуля Жэня была непісьменная, але ўмела рабіць неверагодныя рэчы.

– Вы неяк пісалі, што энергія нашых продкаў перадаецца наступным пакаленням толькі тады, калі яны жадаюць адчуць лучнасць са сваімі продкамі. А калі яны абыякавыя да ўсяго гэтага, то энергія продкаў пройдзе міма.

– Я пісаў у «Таямніцах полацкай гісторыі» пра тое, што нашым прапрадзедам трэба было ведаць сваіх продкаў да пятага калена. Гэта быў той канал сувязі, які дапамагаў у жыцці.

– Ці быў гэты канал перарваны ў савецкі час?

– Улада, безумоўна, імкнулася яго перарэзаць, перарваць. Быў час у 20-я гады, калі ў савецкіх школах увогуле не выкладаўся такі прадмет, як «гісторыя».

А як у пасляваенны перыяд выкладалася гісторыя Беларусі? Нам давалі самастойна прачытаць нейкі параграф без усялякіх тлумачэнняў настаўніцы. Гэта было штосьці неабавязковае.

Штогод нас, школьнікаў з Полацка, вазілі ў сяло Міхайлаўскае на Пскоўшчыне, у радавы маёнтак Пушкіна. Класе ў восьмым я злавіў сябе на думцы, што магу ўжо там працаваць экскурсаводам. Але нас ніколі не завезлі ані ў Ляўкі, ані ў Мікалаеўшчыну, ані ў Нясвіж, Наваградак, Мір.

І няхай тады ляжала пячатка занядбання на гэтых помніках, але літоўцы, напрыклад, ладзілі туды экскурсіі. І літоўскія экскурсаводы гаварылі: «Бачыце, да чаго беларусы давялі нашу спадчыну». Мае знаёмыя, якія валодалі літоўскай мовай, працавалі там на археалагічных даследаваннях і былі сведкамі такіх расповядаў.

Больш за тое — ніколі, пакуль я вучыўся ў Полацку, нас не вадзілі на экскурсіі па родным горадзе. Некаторыя мае аднакласнікі не адрознівалі нават, дзе Сафійскі сабор, а дзе Спаса-Ефрасіньеўская царква. І паміж сабой хлапчукі гаварылі пра Сафійку: «Тая царква, што на гары».

«Караткевіч адкрываў беларусам іхнюю душу, а Быкаў адкрываў душу беларуса свету»

– Вы пішаце, што Беларусь пачалі адкрываць для сябе з Караткевіча. Я памятаю, як у канцы 80-х васьмітомнік Караткевіча выйшаў накладам 70 тысяч. Ці можа сёння пісьменнік быць такім валадаром думак, як былі Караткевіч і Быкаў?

– Цікава, дарэчы, супаставіць Быкава і Караткевіча. Быкава перакладалі па ўсім свеце, больш чым на 50 моваў. Караткевіча значна менш. Тут відавочны феномен таго, што Караткевіч быў вельмі нацыянальным творцам, яго творчасць была найперш адрасаваная беларусам, ён адкрываў ім іхнюю душу, мінулае, патаемныя пласты свядомасці. А Быкаў якраз адкрываў душу беларуса свету.

Караткевіч зрабіў неверагодна шмат для падрыхтоўкі нашага Адраджэння. Я ўзгадваю міжнародную канферэнцыю, прысвечаную ягонаму 75-годдзю. І там адзін з замежных гасцей сказаў: «Беларусы, будзьце ўдзячны Богу, што ён паслаў вам Караткевіча. Каб не было яго, магчыма, і вашай краіны не было б на свеце».

Гэта, канешне, дыскусійна, але гучыць прыгожа. І тут ёсць значная рацыя, бо менавіта чытачы Караткевіча былі той рухальнай сілай арганізацый і суполак, якія і пачалі працэсы Адраджэння ў 80-х, што прывялі да незалежнасці Беларусі.

Што датычыць цяперашняга стану літаратуры, то палітыка беларускай улады накіравана на тое, каб уплыў літаратуры звесці да мінімуму. Улада ж таксама разумее, што ў несвабоднай дзяржаве паэт і пісьменнік больш чым пісьменнік, і на яго глядзяць як на філосафа і палітыка. Хаця душа сапраўднага літаратара прагне займацца толькі літаратурай. Ён хацеў бы, каб тое, што ён робіць, не лічылася палітыкай.

Але, безумоўна, ёсць і іншыя чыннікі змяншэння ролі літаратуры. Гэта сучасныя камунікацыі, інтэрнэт, які пры ўсім добрым, што ён дае, адвучае чытаць сур’ёз¬ныя кнігі. Прынамсі, у іх традыцыйным выглядзе. Сёлета ўпершыню на прэзентацыях мне даводзілася даваць аўтографы на раздрукоўках з інтэрнэту.

– І жанры змяніліся, сёння амаль ніхто не піша раманы. Вы таксама ствараеце пераважна малыя формы…

– Але я мару напісаць раман. І мая рабочая папка робіцца ўсё больш пульхнай. Але раман мае быць сучасным, каб яго чыталі, а не палохаліся. Вы адзін з першых, каму я прызнаюся ў гэтым жаданні.

«Мы не прайшлі кропкі невяртання з беларускай мовай»

– Вы казалі пра стаўленне сённяшніх беларускіх уладаў да літаратуры. Але як вы адкажаце на гэта вечнае пытанне беларускіх адраджэнцаў — хто больш вінаваты ў сённяшняй сітуацыі, дзяржава ці самі людзі? Хіба яны добраахвотна не адмаўляюцца ад мовы і літаратуры? Ці проста час такі, і мы спазніліся з нацыянальным адраджэннем гадоў на сто?

– Беларусы — народ, які слухаецца ўладу, яго прывучыла да гэтага гісторыя. І калі на пачатку 90-х улада пачала гаварыць па-беларуску, адразу мы ўбачылі зрухі. Па-беларуску публічна гаварылі міністры абароны, унутраных спраў, а старшыня КДБ Шыркоўскі цытаваў вершы Максіма Багдановіча.

Я лічу, што мы не прайшлі кропкі невяртання. І калі зменіцца стаўленне ўлады да беларускай мовы і культуры, то (можа, не з такім энтузіязмам, як у пачатку 90-х) вяртанне магчымае.

– Даволі нармальна і натуральна, што большасць людзей няздольныя глядзець на сваё жыццё з гістарычнага пункту гледжання. Большасць клапоціцца пра заробкі, пра эканамічны рост, але — каго гэта цікавіць з гледзішча гісторыі? Ці ведае хто-небудзь, якія былі заробкі падчас Скарыны альбо Напалеона? Які быў эканамічны рост і ВУП старажытнай Грэцыі? Што, па-вашаму, галоўнае ў нашым сённяшнім перыядзе? Што пра яго скажуць гісторыкі праз стагоддзі?

– Безумоўна, самае галоўнае тое, што мы маем сваю дзяржаву. У маладосці мы не верылі, што СССР ляснецца яшчэ пры нашым жыцці. Мы, як гісторыкі, ведалі, што ўсе імперыі распадаюцца, але распад Савецкага Саюза нам уяўляўся нейкай вельмі аддаленай перспектывай. Так што з гістарычнай вышыні незалежнасць Беларусі — галоўная заваёва нашага часу.

– А як будзе апісаны ў падручніках гісторыі галоўны персанаж сённяшняй Беларусі — Аляксандр Лукашэнка?

– Я думаю, ён у падручніках гісторыі застанецца неадназначнай фігурай. Гэта ўсё-такі чалавек, з імем якога звязаны нейкі этап станаўлення беларускай дзяржаўнасці. Натуральна, мы марылі зусім не пра такую дзяржаву. Аднак само існаванне незалежнай Беларусі спрыяла працэсам нацыянальнай кансалідацыі, і большасць жыхароў нашай краіны ўспрымае сябе сёння менавіта грамадзянамі Беларусі.

– У 2006 годзе менавіта вы прапанавалі назваць Кастрычніцкую плошчу плошчай Каліноўскага. Вы адзін з нямногіх прадстаўнікоў творчай інтэлігенцыі, хто былі там кожны дзень. Па-вашаму, ці маглі падзеі тады развівацца па-іншаму? Ці зрабілі тагачасныя лідэры ўсё, што маглі?

– 19 сакавіка 2006 года апазіцыйныя лідэры былі проста разгубленыя, яны не ведалі, што рабіць. Прыйшлі 30 тысяч людзей, але ў іх не было кіраўніка. Больш таго, людзей папрасілі разысціся. Мы зрабілі бязглузды «паход» да плошчы Перамогі і рассеяліся.

Але, я мяркую, тое, што адбывалася, адпавядала сітуацыі ў грамадстве. Было імкненне і жаданне зменаў, але воля змагацца за гэтыя змены была толькі ў нямногіх, у той крэатыўнай меншасці, якая, паводле гісторыка Арнольда Тойнбі, усё і вырашае. Але для гэтага трэба, каб яна дасягнула нейкай крытычнай масы.

– Ці бачыце вы нейкія змены, рост колькасці такіх людзей сёння?

– Хацелася б памыліцца, але здаецца, што ў нашым грамадстве вельмі шмат апатыі.

«Някляеў — «вынаходца вятроў». Хачу верыць, ён штосьці вынайдзе і падчас гэтай прэзідэнцкай кампаніі»

– Вы з’яўляецеся даверанай асобай Уладзімера Някляева. Чаму сярод усіх дэмакратычных кандыдатаў вы абралі менавіта яго?

– Падчас палітычных кампаній я ніколі не адседжваўся за пісьмовым сталом, у сваёй «вальеры». Я адчуваю неабходнасць не толькі як грамадзяніна, але як і літаратара, быць і сведкам, і ўдзельнікам падзей.

Калісьці расейскі акадэмік Уладзімер Вярнадскі ў сваёй тэорыі пра наасферу казаў, што калі вучоны ў пераломныя для ягонай краіны часы хаваецца ў сваёй лабараторыі, то гэта шкодзіць яму не толькі як грамадзяніну, але і як навукоўцу. Я думаю, што для літаратара гэта гучыць не менш актуальна. У 2006 годзе я быў даверанай асобай Мілінке¬віча.

З Някляевым я завочна знаёмы з 1979 года, калі я набыў ягоную кнігу «Вынаходцы вятроў». Гэта было спатканне з паэтам, які вырас з цікавага ў выдатнага творцу. Потым мы пазнаёміліся асабіста. Калі мяне пасля «чысткі» ў нашых выдавецтвах выгналі з працы фактычна з «воўчым білетам» у тыя часы, калі камітэтам па друку кіраваў палкоўнік Замяталін, Някляеў узяў мяне на працу ў часопіс «Крыніца».

Някляева можна абвінавачваць у чым заўгодна — забіў ката, «прызнаў Абхазію» і ўжо паспеў «усё прадаць Расеі» і гэтак далей. Але ніхто не будзе аспрэчваць, што ён з камандай стварыў самы лепшы беларускі літаратурны часопіс у гісторыі ХХ стагоддзя — «Крыніцу». Працаваць там сапраўды было шчасцем.

– Але як вы ставіцеся да выказванняў, што Някляеў — прарасейскі кандыдат? Вас не палохаюць ягоныя заявы, што ён не супраць інтэграцыі з Расеяй?

– Чалавек, для якога беларуская мова — гэта ягоны лёс (бо менавіта дзякуючы мове ён стварыў свой чалавечы і літаратурны лёс, стварыў сябе як асобу), ніколі не здасць гэтую мову і культуру. Па-мойму, такія размовы цяпер крыху прыціхлі пасля выступаў Някляева па радыё і тэлевізіі.

Яшчэ мне імпануюць чалавечыя якасці Някляева. Адна з першых ягоных кніг называлася «Вынаходцы вятроў». Някляеву даводзілася шмат чаго вынаходзіць у сваім жыцці, ён кіраваў і Саюзам беларускіх пісьменнікаў, рэдагаваў «ЛiМ». Таму мне хочацца верыць, што ён штосьці вынайдзе і падчас гэтай прэзідэнцкай кампаніі.

Мяне прывабліваюць элементы шоу ў яго дзеяннях. Гэта не проста шоу, яно мае сацыяльную і нацыянальную напоўненасць. І сярод кандыдатаў, якіх мы можам назваць дэмакратычнымі, менавіта Някляеў мне здаецца найбольш моцным.

– Мы ўжо казалі ў пачатку размовы пра тое, што звычайныя людзі не заўсёды могуць глядзець на час, у якім яны жывуць, з гледзішча вечнасці. Гісторык заўсёды глядзіць шырэй. А як вы глядзіце з пункту гледжання гісторыі на апошнія гады і на сённяшнія выбары?

– Цягам 20 гадоў незалежнасці Беларусь сцвердзіла сваю жыццяздольнасць як дзяржава. І гэта робіць мяне аптымістам, няхай і стрыманым. Што тычыцца гэтых выбараў, то мне здаецца, што яны па-ранейшаму тояць у сабе інтрыгу.