Общество
Міхась Скобла, Радыё Свабода (з архiву)

Янка Брыль: “Трэба найперш самім разьнявольвацца”

Амаль сем дзясяткаў гадоў працуе ў беларускай літаратуры Янка Брыль. Брылёўская лірычная мініятура даўно стала клясыкай жанру. У эпоху сацрэалізму, калі візытоўкай пісьменьніка зрабіліся пульхныя раманы ды шматтамовыя зборы твораў, Брыль гаварыў ляканічна, роздумна, афарыстычна. І ў паважным веку ён адчувае сябе ў добрай творчай форме. Дамоў да народнага пісьменьніка завітаў Міхась Скобла.

(Міхась Скобла: ) “Іван Антонавіч, вы заўсёды многа чыталі — гэта відаць па вашых лірычных запісах. Чытаючы іх, можна падумаць, што жывяце вы ў бібліятэцы. А ў вашай кватэры, я гляджу, кніг зусім мала”.

(Янка Брыль: ) “Ну, і хата ж малая таксама. Я адсяліўся ад сына, якому пакінуў ільвіную долю сваёй бібліятэкі — зборы твораў па дваццаць, па трыццаць тамоў. Я лічу, што кнігі павінны працаваць, яны не для таго, каб стаяць у шафах, чакаючы, пакуль нехта зьлітуецца ды прачытае. Таму я раздаваў кнігі. Прыкладам, Гуманітарнаму ліцэю аддаў некалькі соцень адборных, харошых кніг, каторыя цяпер Бог ведае дзе. Скарынаўскаму цэнтру я аддаў многа ўкраінскай і польскай літаратуры. Пэўную частку свайго кнігазбору перадаў бібліятэцы Саюзу пісьменьнікаў. І яшчэ адно. У нашых архівах ёсьць спэцыяльныя фонды аўтографаў, куды я таксама перадаў нямала кніг — там яны больш надзейна захоўваюцца”.

(Скобла: ) “Адзін з такіх аўтографаў у Акадэмічнай бібліятэцы я прачытаў на кнізе Валянціна Тараса: “Янку Брылю — мае сьціплыя руны. Вялікаму караблю ад маленькае шхуны”. Столькі кніг вы раздалі, а з чым засталіся?”

(Брыль: ) “З аўтографамі кнігі я ня ўсе раздаў. Засталіся самыя дарагія кнігі маіх блізкіх сяброў — Івана Мележа, Уладзімера Калесьніка, Уладзімера Караткевіча, Аляксея Пысіна, Анатоля Кудраўца, Міхася Стральцова, кнігі ад сям’і акадэміка Радзіма Гарэцкага. Даведачная літаратура — беларуская, польская, украінская (у мяне ёсьць увесь Грынчанка — украінскі Даль), усё што трэба для працы, у мяне засталося. Улічы ж і тое, што мне ўжо столькі гадоў, што я ўсё чакаю — вось-вось, вось-вось… Так што я не зьбіраю кнігі, а раздаю. Хай ідуць у людзі, хай робяць сваю справу”.

(Скобла: ) “Вы працуеце ў літаратуры амаль семдзесят гадоў. Калі наш пісьменьнік мог пісаць, абсалютна не зважаючы на цэнзуру? Ці быў такі час?”

(Брыль: ) “Такі час у мяне быў, відаць, толькі тады, калі я пісаў на кухні ў заходнебеларускай хаце матчынай. Тады я і паняцьця ня меў пра цэнзуру. Лямпа-газоўка, папера і цёмная ноч. Пасьля працы сядзеў, пісаў. А потым у савецкі час зьявілася цэнзура. Як аказалася, надоўга. Але калі гаварыць пра канец 1980-х — пачатак 1990-х гадоў, то мы вельмі дрэнна выкарысталі гэты час у сэнсе разумнай бесцэнзурнасьці. Некаторыя спрыяльны час патрацілі на ёрнічаньне, на ляпаньне нечага пустога. Чытаеш і думаеш — ат, не хапала табе цэнзуры, можна было б і не гаварыць такой пустаты, як гаворыш. Трэба найперш разьнявольвацца самім, каб ня быць рэдактарам самаму сабе. Да чаго нас прывучыла эпоха сацрэалізму? Сам сябе рэдагуеш. Пішаш і думаеш: пройдзе гэта ці ня пройдзе. Трэба пісаць, гаварыць усё, што “Бог на душу положил”.

(Скобла: ) “Вы часам апісваеце сны. Гэта літаратурны прыём ці сон сапраўдны?”

(Брыль: ) “Ну вось у мяне ў мініятурах, якія буду чытаць, ёсьць адзін запісаны рэальны сон. І такіх рэчаў у маіх запісах некалькі. Не, гэта не літаратурны прыём, гэта рэальны сон, які вырашаў нейкае ўнутранае пытаньне майго жыцьця. Але тое ў літаратуры ня новае. Скажам, у Льва Талстога ёсьць апавяданьне, якое так і называецца, “Что я видел во сне” — шэдэўр, напісаны ім у старасьці. Як вядома, і наш Максім Гарэцкі запісваў сны. Наагул, гісторыя літаратуры шмат падобных прыкладаў ведае. Зь Бібліі пачынаючы. Памятаеш: “И услышал во сне — беги в Египет…” Так што і ў мяне сны не прыдуманыя”.

(Скобла: ) “У вас на стале я бачу карэктурныя аркушы. Рыхтуеце новую кнігу?”

(Брыль: ) “Выдавецтва “Про Хрысто”, дзе пасьпяхова працуе таленавітая Хрысьціна Лялько, прыняло ў мяне для выданьня другі пасьля “Блакітнага зьніча” зборнік пад назвай “Парастак”. У ім таксама, перш за ўсё, лірычныя запісы і мініятуры. Некаторыя зь іх прапаную ўвазе паважаных слухачоў “Свабоды”.

Янка Брыль. З новых запісаў

* * *

Чытаю кнігу Сяргея Пінаева пра Максімільляна Валошына з надзеяй займець, нарэшце, правільнае ўяўленьне пра яго жыцьцё і творчасьць. Прачытаў палавіну тоўстага тома, больш за трыста старонак і не шкадую, што нырнуў і ў гэтую азярыну, — многа цікавага і патрэбнага. Хоць ёсьць і нудота, асабліва ў літаратуразнаўчых лябірынтах аўтара манаграфіі.

…Кніга адгэтуль, зь лецішча, адаслана ў Менск, і нельга праверыць, ці правільна мне зноў падумалася, што ў грамадзянскую вайну ён, Валошын, заступаўся перад белымі за чырвоных і наадварот з пазыцыяў больш агульнарасейскіх, а не агульналюдзкіх, ці тут было ў яго і адно, і другое?..

Так ці інакш, аднак жа як гэта жахліва — масавыя расстрэлы нядаўніх студэнтаў, маладзенькіх урангелеўскіх афіцэраў, якім чырвонымі за здачу паабяцана была амністыя…

А яшчэ і тое, як Бэла Кун, ці нехта іншы з чырвоных камісараў, як сумняваецца аўтар кнігі, даў Валошыну вялікі сьпіс тых, каго павінны былі зусім неўзабаве расстраляць, і прапанаваў — паэту, мастаку, філёзафу — выкрасьліць па сваім меркаваньні кожнага дзясятага… Во сытуацыя!..

Самога Валошына гэты вугорац выкрасьліў раней.

* * *

Ціхан Кісялёў, і мне сымпатычны сваёй натуральнай беларускасьцю, быўшы прэм’ерам, вёў доўгую ды нудна мудрагелістую нараду рэспубліканскага актыву пра неабходнасьць карэннага павышэньня надояў малака. А закончыў яе так:

— Словам, паважаныя таварышы, каб малака было больш, карову трэба карміць, паіць і даіць.

Расказваў мне гэта ў больніцы адзін з пажылых, спакойна інтэлігентных супалатнікаў.

* * *

Сон пад раніцу. На нейкім пленуме, як бывала раней у Маскве, сустрэўся з армянскім паэтам Эмінам. Абодва радыя, бо вельмі ж даўно ня бачыліся. Пра што гаварылі — ня помніцца, а пасядзелі, у перапынку адышоўшыся ад разгудзелай таўкатні, даволі-такі доўга. Таленавіты, разумны, дасьціпны Геворг. Калі ж сабраліся разьвітвацца, я раптам убачыў, што стаю ў адной бялізьне, толькі пад гальштукам. І ўжо ні Эміна пры мне, ні другіх навокал нікога… А нейкія дзеўкі тым часам паскладалі ў тым холе ўсю вопратку ўдзельнікаў сходу ў вялізныя кубы, усе адной шэрай масьці…

Як жа мне тут знайсьці сваю? Ад поўнай тупіковасьці прачнуўся.

* * *

Мой колішні пасьляваенны сацрэалізм вінаваты яшчэ і ў тым, што напісаў я мала, залішне ходзячы, як кот вакол гарачай місы, каля якое-небудзь новай задумы, — а ці тое? а ці так? — замест таго, каб проста пісаць, “что Бог на душу положит”. Як пісалі, скажам, Чэхаў, ці Шолам-Алейхем… Бо якраз чытаючы яго весела жывучыя апавяданьні яшчэ раз падумалася пра маё малапісаньне.

* * *

У аддзеле рэдкіх кніг і рукапісаў бібліятэкі Акадэміі навук мне паказалі пісьмо, маё — Караткевічу, архіў якога якраз разьбіраецца. У свой час, калі я, як адзін зь сяброў камісіі па Валодзевай спадчыне, прымаў удзел у праглядзе яго хатняга архіву і забіраў адтуль мае пісьмы яму, гэтага пісьма чамусьці ня бачыў. Цяпер яно знайшлося сярод яго папераў або ў кнігах.

Бог мой! — пісьмо з канца жніўня 1964 году, вясёлае паведамленьне зь Менску ў Рагачоў, дзе ён шчыраваў у дзядзькавым доме, пра маё сямейнае, — як я жонку з дочкамі і рэчамі адправіў з наднарачанскай вёскі Купа выпадковым грузавіком, а васьмігадовага сына спэцыяльна даставіў дадому на рэйсавым самалёціку. Ён тыркаў сабе зусім нясьпешна на невялікай вышыні, а мы з пачырванелым ад хваляваньня Андрэем увесь час пазіралі ў акно. На палявую, лясную, рачную, азёрную красу… Што называецца, з птушынага палёту.

З тым пісьмом у руках мне так прыемна было зноў адчуць тыя радасьці, сынаву і маю, а ў дадатку радасьць і такую — знайшлося яшчэ адно пісьмо другу!..

* * *

Бомы-званочкі на лёгкім хамуціку, якія ў нас, на Міршчыне, называюцца ня бомы, не шарахаўкі, як у Максіма Танка над яго Нараччу, а шаламэ. Як жа іх не любіла калісьці за шолам наша быстрая Каштанка! Спачатку проста капрызіла, дарэмна трэсла галавой, а потым дадумалася несьці яе на рысях так роўненька, што званочкі змаўкалі. Бялюткі сьнег, ціхуткі бег… Тым маўчаньнем яны мне і прыгадаліся.

* * *

Ня памятаю, ці чытаў гэта дзе-небудзь, ці запісана яно ў мяне, ці памяць вось сама прынесла: “Не канешня папу яешня!”

Як і такое, матчына, калі яна пачынала нейкую важную справу, перахрысьціўшыся: “Дай, Божа, час добры, гадзіну шчасьлівую!”

* * *

Весела гаваркая настаўніца па тэлефоне зь вёскі пытаецца ў старога шаноўнага земляка пра яго пажылую дачку:

— А як там мая дарагая равесьніца? Божа, як мы, малыя, гулялі тут у нас, у бабуляў!.. Недзе згубіўся ў мяне яе нумарок. Дайце мне, калі ласачка, запішу. І ёй таксама пазваню — во палялякаем!..

І слова вясёлае, зусім блізкае да расейскага “покалякать”, а такое ж ну сьвежа сваё, як быццам упершыню яго пачуў.

* * *

Маладзенькая паэтка (прозьвішча не запомнілася), у якое бяруць ці ня першае ў жыцьці інтэрвію, з птушынай упэўненасьцю ў шчэбеце заяўляе, што цяпер, маўляў, у літаратуры найважней — рэкляма! Націскам на апошнім слове выразна прыглушваецца, проста здымаецца значэньне слова іншага — талент.

Добра, што хоць затоенай самарэклямы ў дзяўчаці менш, чым бывае, дый нярэдка, у некаторых старэйшых.

* * *

Не жывыя пачуцьці, ня ўзьлёты думкі, а нуднае прастарэканьне, натужна зарыфмаваныя пераказы даўно вядомага, кульгавыя паўторы літаратурных штампаў. Такое “паэзіі” ў нас — нудная процьма. І ў маладых, і ў пажылых, і ў сямейных ідылічных парак зь іхным хатнім вязаньнем вершаў… Пад мурлыканьне ката ці кошачкі.

* * *

Аберуч узяўшы збан ці збанок, гаспадыня спачатку абавязкова крутане яго сюды-туды ў далонях, каб малако, ужо не сырадой, зьмяшалася са сьмятанай, а тады налівае, куды трэба.

Гэты прывычны жэст прыгадаўся мне з даўнім-прадаўнім матчыным апавяданьнем пра тое, як яна была маладой, а найстарэйшая мая сястра малою дзяўчынкай-першынкай.

— Карова адна, дый тая на цяленьні, ужо не даілася. А яно кавэнчыць: “Дай маляка! Дай маляка!” “Дзе я табе вазьму яго?” “А ты, мама, збанок пакруці! Во так!” І ручкамі паказвае, як гэта трэба зрабіць. А самой жа трэці гадок!..

І маці бачыцца мне маладою, і сястра з маленькімі далонькамі… Годнаю рымскаю лічбай пазначу ў памяці — канец ХІХ стагодзьдзя!.. Нібы й гісторыя, і ледзь не сьцішната — колькі пражылося! Да мяне, са мною, бязь іх…

* * *

Высокая, цёмна-зялёная сьцяна маладога бярэзьніку са стромкімі пражылкамі берасьцяна-белых гонкіх ствалоў у густой лістоце. Зводдаль, зьнізу відно, як на тым фоне гарэзьліва, штуршкамі клубіцца, подыхамі іграе хваліста-празрыстай павалокай сінявата-сьветлы дым нябачнага за кустамі вогнішча.

“Пройдзе, як дым”. Пра быстрацечнасьць жыцьця.

Але ж і гэтае адчуваньне красы, зачароўваючы рухам, хвалюе і застаецца. У памяці.

* * *

А ці ж гэта не навагоднія падарункі — сынаў званок зь Японіі, а ўнукаў з Італіі? З сынам-фізыкам кароткая гутарка, а ад унука-асьпіранта праз хрып і трэск у тэлефоннай трубцы, толькі за трэцім званком нарэшце пачулася: “Дзя-ду-ля!..” На чым сувязь і абарвалася. Але ж мне і такога нямала.

Калі празь дзень званіў свайму маладзейшаму сябру і расказаў пра тыя званкі, ён засьмяяўся, што гэта ў нас, у трох пакаленьняў Брылёў, ідзе ад майго бацькі-чыгуначніка, вандроўніка па рэйках.

Дый сам жа я нямала ўсё-такі палятаў, паезьдзіў, пахадзіў па сьвеце. І добра!

Оцените статью

1 2 3 4 5

Средний балл 0(0)