Беседка

Наш Васіль Быкаў

На працягу тыдня на пытаньні слухачоў Радыё Свабода пра жыцьцё і творчасьць пісьменьніка Васіля Быкава адказвалі Ірына Міхайлаўна Быкава, ягоныя сябры, блізкія яму асобы — паэты Рыгор Барадулін і Генадзь Бураўкін, перакладчык Валянцін Тарас, палітыкі Зянон Пазьняк і Вінцук Вячорка, журналісты Аляксандар Лукашук і Сяргей Навумчык. «Салідарнасць» друкуе вытрымкі з on-line канфэрэнцыі.

Шакавалі расейскамоўныя подпісы шаноўнага Быкава да пераважнай большасьці ягоных малюнкаў і карцін. Вялікі Быкаў у побыце і сям'і — расейскамоўны?! Пэўны крах наіўных ілюзіяў для мяне і, думаю, для кагосьці яшчэ... Для мяне ён заўсёды застанецца Вялікім Беларусам, але ілюзіяў трохі шкада...

Вінцук Вячорка: Я ня ведаю, хто задае гэтае пытаньне, але вельмі часта вось з такімі катэгарычнымі заявамі выступаюць тыя, хто яшчэ нядаўна сам карыстаўся расейскаю моваю, альбо дзяцей сваіх выхоўвае расейскамоўнымі.

Быкаў — гэта чалавек, які праходзіў свой шлях разам са сваім народам, які быў у савецкай арміі, які пакутліва ўзвышаўся штодня над самім сабой, у тым ліку і ў нацыянальным і моўным усьведамленьні. І для мяне ніякаю плямаю гэтыя праявы ягонай біяграфіі не зьяўляюцца. Гэта рэальная біяграфія чалавека, які пераадолеў стэрэатыпы, шматкроць пераадольваў самога сабе, і ад гэтага выглядае велічным ягоны жыцьцёвы чын.

Генадзь Бураўкін: Я скажу абсалютна з усёй адказнасьцю, што думаў, ці, можа, больш дакладна сказаць, мысьліў Васіль Уладзімеравіч па-беларуску. Неяк у Ленінградзе ў яго была сустрэча з рускамоўнымі чытачамі, і яму адзін чытач так вельмі шчыра сказаў "Василь Владимирович, ну а зачем Вы, в принципе, пишете по-беларуски, а потом переводите на русский язык? (А Васіль перакладаў свае творы на расейскую звычайна сам). Зачем Вы себе лишнюю работу даёте, Вы пишите сразу по-русски, будет и Вам проще, и мы быстрее будем с Вашим творчеством знакомится". На што Васіль адказаў — дакладна не памятаю, але за сэнс ручаюся. Ён сказаў: "Справа ў тым, што калі я пішу нешта, асабліва прыроду, пару года ці час сутак, мая задача — як мага больш дакладна перадаць тое, што перада мной паўстае ва ўяўленьні. І вось калі я, напрыклад, пішу раніцу. Па— руску — "свитает". Другога слова я ня ведаю. А ў беларускай мове ў мяне маса адценьняў, і я хачу перадаць гэтае адчуваньне прыроды як мага больш дакладна. У мяне тут памяць мая падказвае ўсё па-беларуску. А ўжо калі даводзіцца перакладаць, я бачу, што пераклад дрэнны. Бо таго майго веданьня рускай мовы, якое у мяне ёсьць, якое ў мяне заклала школа, вайна, войска — мне хапае, каб перакласьці свой твор на рускую. Хаця я заўсёды адчуваю хібы. І бліскучыя майстры рускай прозы мне заўсёды кажуць -"Твая руская мова бедная, сухая, бо няродная". Вось прыкладна так Васіль адказваў на гэтае пытаньне. І Васіль вось такую адданасьць беларускай мове, менавіта беларускай справе пранёс праз усё сваё жыцьцё, праз усе выпрабаваньні.

Зянон Станіслававіч, прачытаўшы "Доўгую дарогу дадому" я даведаўся, што Васіль Быкаў шмат у чым дапамог вам, у тым ліку з старшынствам у Мартыралёзе, ды потым, калі вы пакінулі гэтую пасаду, з старшынствам у БНФ "Адраджэньне". Як вы самі ацэньваеце яго дапамогу ў дачыненьні да вас і ці сапраўды была яна значнай? Як вы можаце ацаніць яго ўклад у стварэньне БНФ і ў аднаўленне Незалежнасьці Беларусі?

Зянон Пазьняк: Быкаў быў вялікі маральны аўтарытэт. Таму тое, што Быкаў падтрымліваў мяне, што ў нас былі добрыя чалавечыя і палітычныя адносіны — гэта стрэмка ў языку для ўсіх ворагаў беларушчыны. Гэта людзі якія дэманстрафалі сваё захапленьне творчасьцю Быкава, якія фальшыва яго хвалілі, а тут аказваецца трэба прызнаць яго праўду і ў адносінах да Пазьняка, і ў адносінах да беларушчыны. І вось тут усё і выяўлялался. Гэты людзі вымушаныя былі рабіць выбар. Хто больш заскаруз у нянавісьці, той застаўся ў нянавісьці, хто менш — той маўчаў, прымаў аўтарытэт Быкава. Быкаў быў маральны аўтарытэт нацыі, гэта быў чалавек справядлівы, надзейны. Ягоная марльная апора найбольш цанілася намі, найбольш давала нам сілы. Мы Быкава вельмі шанавалі менавіта за яго справядлівую паставу.

Сяргей Навумчык, вы лічыце, што Быкава падштурхнулі да сьмерці? Калі так, то чаму?

Сяргей Навумчык: У тым, што ўлады прысьпешылі сьмерць Быкава, я абсалютна перакананы. Быкаву пасьля апэрацыі патрэбны быў спакой. Гісторыя з выпіскай зь менскай кватэры знэрвавала Васіля Ўладзімеравіча (мяркую на падставе ўласных уражаньняў па тэлефонных размовах; пра гэта ж кажа і Рыгор Барадулін. Маёй жонцы Васіль Уладзімеравіч увогуле сказаў нешта кшталту, што ўлады ў любы момант могуць засяліць у кватэру якога-небудзь перадавіка вытворчасьці з трактарнага заводу). Толькі наіўны чалавек можа меркаваць, што ў цяперашняй Беларусі выпісаць сям’ю народнага пісьменьніка, героя сацыялістычнай працы і г.д. можа звычайная пашпартыстка па ўласным жаданьні. Здароўе Васіля Ўладзімеравіча ў выніку рэзка пагоршыла, ён быў вымушаны зьвярнуцца ў Бараўляны. А там абралі мэтад лячэньня, які катэгарычна адвяргалі праскія лекары.

Дадам, што чэскі грамадзянін, якому зрабілі такую ж апэрацыю, як і Быкаву (прычым сытуацыя ў яго была значна горшай, і ён старэйшы за Васіля Ўладзімеравіча) — і сёньня жыве на тых жа самых швэйцарскіх леках, якія выпісалі Быкаву праскія лекары.

Апошняя наша сустрэча была паўтары ці дзьве гадзіны, і засталася ў памяці фрагмэнтарна, бо, канешне ж, зусім ня думаў, што бачу Васіля Ўладзімеравіча ў апошні раз. Зразумела, цяпер спрабуеш адшукаць нейкія сымбалі, нейкія знакі, але іх няма, гэта была абсалютна звычайная сустрэча. Я павінен быў назаўтра ляцець у Нью-Ёрк (сканчаўся тэрмін амэрыканскага пашпарту, дакладней, “трэвэл дакумэнта”, які можна мяняць толькі на тэрыторыі ЗША). Увесь дзень 19 красавіка займаўся майстраваньнем пясочніцы для дачкі, і вось якраз у прамежак паміж грунтоўкай і фарбоўкай паехаў да Васіля Ўладзімеравіча і Ірыны Міхайлаўны. Зноў жа, калі б ведаць, што гэтая сустрэча будзе апошняй... Але ў той дзень размова была пераважна пра нейкія абсалютна пабытовыя рэчы. Заўтрашні пералёт праз акіян для мяне быў трыццатым па ліку, дык гаварылі пра самалёты, пра такую непрыемную для пасажыра зьяву, як турбуленцыя. Васіль Уладзімеравіч прыгадаў камічнае здарэньне з адным сваім знаёмым, баявым лётчыкам, які пасьля палёту на пасажырскім самалёце і, скажам гэтак, лёгкага казусу ў выніку спалоху, больш ня лётае. Я звычайна ў Нью-Ёрку хаджу па кнігарнях, дык запытаўся, можа, нешта прывезьці, Васіль Уладзімеравіч сказаў, можа нешта з дакумэнталістыкі ці мэмуарыстыкі. Мастацкая літаратура, сказаў ён, увогуле не цікавіць, за выключэньнем пары-тройкі імёнаў — напрыклад, Буніна, якога Васіль Уладзімеравіч назваў яго самым лепшым стылістам. Размаўлялі пра кнігу Пазьняка “Новае стагодзьдзе”. Пад час разьвітаньня Васіль Уладзімеравіч сказаў мне некалькі слоў пра цяперашняга кіраўніка Беларусі, якія я, з пэўных прычынаў, не магу тут пераказаць (але калі-небудзь пра іх напішу).

Калі сядалі ў машыну (я быў зь Сяргеем і Вольгай Абламейкамі), Васіль Уладзімеравіч падышоў да вакна і, ўзьняў над галавой сьціснутыя рукі — гэта быў ягоны звычайны разьвітальны жэст.

Канешне, мы яшчэ размаўлялі па тэлефоне, я званіў яму зь Нью-Ёрку ў Прагу, потым — з Прагу ў Менск. У пачатку чэрвеня абвастрылася сытуацыя вакол коласаўскага ліцэю. Я падумаў, што навучэнцам была б вельмі важная падтрымка Васіля Ўладзімеравіча, і папрасіў яго сказаць некалькі слоў. Ён пагадзіўся. Гэта было апошняе ў ягоным жыцьці інтэрвію. А апошняя наша тэлефонная размова адбылася 6 чэрвеня. Васіль Уладзімеравіч сказаў, што прапіску нібыта аднавілі, але адчувае сябе вельмі кепска. Потым я перадаў слухаўку Шушкевічу, які быў у нас на радыё. Яны пагаварылі хвіліну, і Станіслаў Станіслававіч паклаў трубку. Я ня стаў перазвоньваць, каб не турбаваць Васіля Ўладзімеравіча. У наступныя дні па просьбе Васіля Ўладзімеравіча перадаваў яму ў шпіталь з праскай кватэры некаторыя рэчы, якія ён хацеў мець побач. А 23 чэрвеня перадаў свой бел-чырвона-белы значок, зь якім яго пахавалі.

Пытаньні да Зянона Станіслававіча. Васіль Быкаў ня быў палітыкам, але мала такіх людзей на Беларусі да якіх бы так прыслухоўваліся як да Васіля Быкава. Такія рэзка палярныя адносіны да яго, народа і ўлады. Справа напэўна не толькі ў нянавісьці ўлады ці любові народа. Як Вы лічыце?

Зянон Пазьняк: Рэзка палярныя адносіны да Быкава зьвязаныя з тым, што ён у апошнія гады займаўся палітыкай. Ён палітычна падтрымаў Беларускі народны фронт і ўвайшоў у яго Сойм. Сутнасьць у тым, што гісторыя беларусі вось ужо 200 гадоў — гэта гісторыя барацьбы за свабоду з Расеяй. І той хто выступае за свабоду Беларусі, за яе незалежнасьць, за яе культуру, той заканамерна будзе выступаць супраць расейскай палітыкі. Адсюль і ўся нянавісьць. Гэта нянавісьць ваеннага часу. Калі б Быкаў займаўся толькі літаратурай, дык і ворагі і сябры дэманстравалі б да яго сваю павагу — сябры шчыра, а ворагі няшчыра, на словах. Гэта адносіцца ня толькі да Васіля Ўладзімеравіча, але і да ўсіх адраджэнцаў, якія змагаюцца за вольную незалежную Беларусь і за яе культуру. Яны ўдзельнічаюць ў ваенных дзеяньнях. Гэта сутнасьць сытуацыі ў Беларусі. На Быкаве яна адлюстравалася, як ў кроплі вады. Гэта вялікі пісьменьнік і вялікі чалавек, бо ён жыў па справядлівасьці. Ён ведаў, што яго будзе чакаць, але ён пайшоў у Народны фронт, пайшоў за Бацькаўшчыну, за праўду, за свабоду, за незалежнасьць. Некаторыя пісьменьнікі не пайшлі. Нават хопіць пальцаў адной рукі каб палічыць тых, хто пайшоў. Адсюль і адносіны.

Пытаньне да Валянціна Тараса: вы перакладалі ўспаміны Быкава на рускую мову — як склаўся лёс выданьня гэтай кнігі? Ці праўда, што руская версія большая за беларускую, у чым розьніца?

Валянцін Тарас: Кніга "Доўгая дарога дадому" у маім перакладзе на расейскую выйшла у мінулым годзе акурат да другой гадавіны з дня сьмерці Васіля Ўладзімеравіча і да дня яго народзінаў. Шлях кнігі быў даволі складаны. Расейскае выданьне мелася рабіць выдавецтва "Кніга", тое самае якое рабіла беларускае выданьне. Але там не атрымалася пачаліся "наезды" на гэтые выдавецтва, страшэнныя штрафы, пачалі ціснуць. Я думаю, што адна з прычынаў можа і была ў тым, каб ня даць магчымасьці зрабіць выданьне па-расейску.

Я пачаў шукаць іншае выдавецтва. Спачатку ўзялося выдаць вядомае маскоўскае выдавецтва "Вагриус", але я сам быў вымушаны адмовіцца, бо яны патрабавалі зьняць усе выказваньні Быкава, якія яны назвалі "антырасейскімі". Я адказаў: "У яго няма антырасейскіх выказваньняў, у яго ёсьць антыімпэрскія". А мне адказаў чалавек літаральна наступнае: "Для нас, расіян, гэта сёньня адно і тое ж".

Потым яны патрабавалі зьняць аповед Быкава пра літаратурнае жыцьцё Беларусі, бо, маўляў, "нам, масквічам, гэта нецікава". Я адказаў, што гэта тое ж самае, каб я казаў, што мне нецікавае літаратурнае жыцьцё Масквы. Яны гэтага не зразумелі і давялося адмовіцца ад выданьня кнігі ў гэтым выдавецтве. Урэшце, кнігу выдалі менскае выдавецтва "Харвест" і маскоўвае выдавецтва "АТС".

Расейскае выданьне даволі істотна адрозьніваецца ад беларускага. Перакласьці "Доўгую дарогу дадому" на расейскую мову Васіль Улдзімеравіч папрасіў мяне яшчэ калі я быў у Празе ў сакавіку 2003 году. Напярэдадні апэрацыі ў нас была размова, і ён сказаў: "Давядзецца табе, Валя, узяць на сябе гэтую цяжкую працу, бо сам я ўжо гэтага ня выцягну".

Калі ён прыехаў ў Менск, я памятаю 26-га траўня 2003 году я апошні раз быў у яго дома пры яго жыцьці, і вось тады ён уручыў мне "Доўгую дарогу дадому" — арыгінал з вельмі цёплым надпісам. І адначасова ў гэтым надпісу гучыць даручэньне "Валянціну Тарасу — гэта рабочы экзэмпляр, які ён ператворыць у іншы выгляд". І калі ён аддаў мне гэтую кніжку, ён яшчэ даў мне цэлы сшытак дапаўненьняў, больш за 35 уставак у "Доўгую дарогу дадому". У беларускім арыгінале ён памеціў старонкі і тыя мясьціны, тыя абзацы, куды гэта ўсё трэба "уманціраваць". У расейскім выданьні ўсё гэта ёсьць, а па беларуску гэта таксама было надрукавана. "Наша Ніва" дала ня ўсе, але частку гэтых уставак.

Там вельмі істотныя дапаўненьні — асабліва тыя, якія тычацца дзяцінства Васіля Ўладзімеравача, яго вучобы на Радзіме перад вайной. Ёсьць некалькі вельмі цікавых уставак, зьвязаных з вайной, у прыватнасьці пра тое, як ён лічыўся забітым, і чым гэта адгукнулася пазьней. Гэта быў вялікі давер з боку Васіля Ўладзімеравіча да мяне, што ён даручыў мне гэты пераклад. Можа таму, што некалі даўно, калі ён толькі пачынаў, я пераклаў некалькі апавяданьняў, якія былі надрукаваныя ў нашым расейскамоўным часопісе "Нёман".

Ці выдасьць Свабода малюнкі Быкава як кнігу? Аляксандар Лукашук: У выдавецкай сэрыі “Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе” мы выпусьцілі дзьве кнігі “Быкаў на Свабодзе”. Першая выйшла да гадавіны сьмерці пісьменьніка, яе прэзэнтацыя адбылася 20 траўня 2004 году ў Менску ў Доме Літаратара, у дзень 50-годзьдзя Беларускай службы Радыё Свабода. Яшчэ праз год выйшла другое выданьне, якое павялічылася на 126 старонак — і вось там упершыню мы надрукавалі некаторыя малюнкі Быкава.

Сп. Навумчык, ці ня лічыце вы патрэбным скласьці чорны сьпіс ворагаў Васіля Ўладзімеравіча Быкава, каб і дзеці і ўнукі ведалі і саромеліся?

Сяргей Навумчык: Лічу патрэбным. Такі сьпіс будзе складзены — для гісторыі. Іншая справа, што нашчадкі не павінны несьці адказнасьць за дзеяньні продкаў. Ды і выглядае, што ворагаў Быкава менш за ўсё цікавіць, якім чынам яны ўвойдуць у Вечнасьць.

Пытаньне Зянону Пазьняку. Якія БЫКАЎСКІХ поглядаў на жыцьцё не супадаюць з ПАЗЬНЯКОЎСКІМІ( калі такія ёсьць)?

Зянон Пазьняк: У працэсе кантактаў, пад час гаворак з Быкавым у мяне ня ўзьнікла такіх думак і такой дыскамфортнасьці, што ў нечым мае погляды не супадаюць. Дэталі мы не абгаворвалі, а ў асноўным, у галоўным у нас было ўзаемаразуменьне поўнае.

Дзе можна здабыць кампакт-дыск з голасам Быкава?

Аляксандар Лукашук: Радыё Свабода выпусьціла кампакт-дыск з запісам голасу Быкава, каля 70 хвілінаў, у 2004 годзе. З таго часу атрымаць гэты дыск маюць магчымасьць слухачы Радыё Свабода — мы адзначаем такім падарункам пераможцаў і ўдзельнікаў нашых конкурсаў, перадачаў, лепшыя лісты, самыя цікавыя пытаньні. У будучыні мы плянуем зрабіць частку аўдыё архіву з голасам Быкава даступным для наведнікаў сайту svaboda.org — ён будзе выстаўлены ў Інтэрнэце.

Цi паставiць новая улада вялiкi помнiк Быкаву у Менску?

Зянон Пазьняк: Гледзячы, якая ўлада. Калі маскоўская, дык будуць сьцёртыя ня толькі памяць пра Быкава, але і памяць пра нацыю. А беларуская паставіць ня толькі помнік, але і створыць музэй, выдасьць збор твораў, заснуе прэстыжную літаратурную прэмію, магчыма, міжнародную.

Сяргей Навумчык: Улада, калі яна будзе беларускай, будзе адчуваць унутраную патрэбу ўшанаваць памяць Быкава. Будуць помнікі ў Менску, Гародні, у Віцебску, на ягонай малой радзіме на Ўшаччыне. Будуць мэмарыяльныя шыльды. Дарэчы, падаецца, што найлепшым варыянтам ў сталіцы было б назваць вуліцай Быкава — цяперашнюю вуліцу Карла Маркса. Сюды, у будынак рэдакцыі “Маладосьці”, Быкаў прыносіў свае першыя аповесьці. Тут, у кватэры Караткевіча, ён жыў некалькі тыдняў, калі пераехаў у Менск (а суседняя вуліца, цяперашняя Энгельса, якраз можа быць названая імем Караткевіча). Нарэшце, тыя, хто, хто абяруцца (па чарзе) гаспадарамі будынку нумар 38 (адміністрацыя прэзыдэнта), будуць вымушаныя заўсёды памятаць прыклад адданасьці нацыі і вернасьці сумленьню, які ўяўляў сабой Быкаў.

Оцените статью

1 2 3 4 5

Средний балл 5(1)